Giza-jarduerek basoko fauna- eta flora-espezieen gain eragiten dute eta, zenbaitetan, haien gainbehera progresiboa eta jarraitua zehazten.
Populazioen eta haien habitaten egoeran egondako aldaketak antzemateko, mehatxuak ohartarazteko eta, hala dagokionean, zaintze-neurriak prestatzeko, premiazkoa da formatu estandarizatuko datu-bilketaren bidezko jarraipen-programak ezartzea.
Tradizionalki, bioadierazleak erabili izan dira, ekosistemen osasun-egoerari buruzko informazio-iturri ezin baliotsuagoak. Tximeletak bioadierazle ezagunenetakoak dira; izan ere, aldaketen aurrean ahulak direnez, egoki islatzen dituzte haien inguruneko aldaketak. Intsektu horiek bereziki sentikorrak dira klimarekiko eta landarediaren osaeraren eta egituraren tokiko baldintzekiko. Orobat, sakabanatze-gaitasun mugatua eta iraupen motzeko bizi-zikloak ditu; hori guztia dela-eta, azkar erantzuten diete ingurugiroko aldaketei. Demografia- edo portaera arloko aldagai jakin batzuk korrelazio hertsia dute tximeleten inguruneko faktore abiotiko eta biotikoekin eta landa-eremuan bertan neurtu eta erregistratu daitezke. Bestalde, erlatiboki erraza da tximeletak identifikatzea eta zenbatzea; horrek entomologo amateur asko erakartzen ditu eta «hiritar-zientzia»-ren ekimenak sortzea errazten du.
Egun argitako tximeleten lehen jarraipen-programa Erresuma Batuan jarri zen martxan 1976 urtean. Ondoren, programa analogoak abiarazi ziren Europako beste herrialde eta eskualde batzutan. Espainian, tximeleten jarraipen-programa Katalunian hasi zen 1994an. Gaur egun, halako 15 programen datuak erabiltzen dira European Grassland Butterfly Indicator-a lortzeko; hain zuzen, adierazle bat, aintzat hartzen dituena zuhaitz gabeko landa, larre, eta landazabaleko habitatei berezkoak zaizkion espezieak. Ingurumenaren Europako Agentziak Butterfly Conservation Europe federazioaren lankidetzarekin argitaratutako adierazle horrek jakinarazi du 1990 eta 2010 urteen artean ia % 70 murriztu zirela tximeleta-espezie horien populazioak. Beraz, datuak aditzera ematen duenez, biodibertsitate galera handia egon da belardietan. Zehazki, jarraipena egin zaien hamazazpi espezieetatik, hamarrek behera egin dute, bi egonkor mantendu dira eta beste bosten joera ezezaguna da.
Programa EAEn
2008an, Eusko Jaurlaritzako Ingurumen eta Lurralde Antolaketa Sailak ikerketa pilotu bat bultzatu zuen Euskadiko Autonomia Erkidegoan egun argitako tximeleten jarraipena egiteko protokolo bideragarriak diseinatzeko. Proiektuaren helburua zen adierazle bat edo gehiago lortzea, biodibertsitatearen bilakaeraren argigarri, horretarako tximeleta-populazioen urtetik urterako aldaketak erabiliz. Beharrezkoa zen, bada, erdi-epera joerei buruzko adierazle koherente bat emateko gai diren datu-serie estandarizatuak sortzea. Bai EAEko segidako Ingurumen Esparruko Programak, bai eta Habitaten Zuzentarauak ere, garrantzi berezia ematen diete prozesua ekologikoei eta populazioen kontserbazio-egoerari eta horien jarraipena egitera derrigortzen dute.
Ikerketa pilotuen emaitzak ikusirik, 2009an programa formalki abiaraztea erabaki zen. Behin betiko finkatu ziren protokoloak laginketa-transektuen, datu-fitxen kodifikazioaren eta egingo diren analisi-moten metodologia, diseinu eta aldizkakotasunari dagokionez. Ildo horretatik, espezie «arrunten» eta «zuhaitz gabeko landa edo inguruneko» espezieen jarraipenera bideratu zen programa. Lehenengoen kasuan, lagin-tamaina zabalak eta estatistikoki ustiagarriak erabiltzearren; bigarrengoenean, Europako adierazlearen garapenarekin ahalik eta gehien bat etortzeagatik. Paraleloki, jakinik azter-eremuaren zabalera gako dela bildutako informazioa adierazgarria izan dadin, kanpaina bat abiarazi zen tartean sartzeko parte-hartzeko interesa zuten entomologo adituak eta amateurrak. Programa ordutik egon da martxan, Eusko Jaurlaritzako Natura Ingurunearen eta Ingurumen Plangintzaren Zuzendaritzaren babespean, Hazi Fundazioaren eta Ihoberen koordinazio teknikoarekin eta Zerynthia eta Aranzadi elkarteen gisako erakunde espezializatuen babesarekin. Azken horien parte-hartzea funtsezkoa izan da; izan ere, hiritar-zientziako ekimenetan beharrezkoa den sinesgarritasun zientifikoa baliozkotzen eta ematen dute.
Parte-hartzaileen kopurua goratu izana programaren pixkanakako sendotzearen erakusgarri da. Programa martxan egon den sei urtetan, lagindutako transektuen kopuruak gora egin du: 2009an sei izatetik, 2014an 33 izatera. Funtsean, bi dira horren arrazoiak: alde batetik, erakunde publiko batzuen lankidetza baliotsua—adibidez, Arabako Foru Aldundiko Parke Naturalen Zerbitzua, tartean sartu dituena bere ingurumen-agenteak—; bestaldetik, webgunean urteko emaitzak argitaratuz egindako hedapen-lana. Azter-eremua zabaltzeak adierazle gero eta fidagarriagoak lortzeko aukera ematen duenez, programa aurrerarazteko ezinbestekoa izan da prestakuntza jardunaldiak antolatuz hura sustatzea. 2009. urtetik hona tximeleta-populazioen ezagutzaren hastapenei buruzko sei tailer eman dira, parte-hartzaileak trebatzera eta datuak biltzeko, gordetzeko eta igortzeko protokoloak estandarizatzera bideratuak.
Metodologia
Euskadiko egun argitako tximeleten jarraipena egiteko programak datuak biltzeko erabiltzen duen metodologia Britainiako programak hasieran proposatutakoa du oinarri. Hau da, luzera eta zabalera finkoko transektuak egitea, oinez, ikusitako tximeleta-kopurua eta haien identitateari buruzko oharrak kontu handiarekin hartzen diren bitartean. Tximeleten hegaldi-hiletan (maiatzetik irailera) hamabosteroko maiztasuna dute ibilaldiek.
Ezinbestekoa denez transektu berak, behatzaile berak lagindurik, urteetan mantentzea, erraz iristeko moduko eremuak lehenesten dira, aukeren arabera. Transektu bakoitzak kilometro bete eta bi kilometroren arteko luzera du, gutxi gora behera ordu betean ibiltzeko moduan, eta baso-eremu zuhaiztunak alboratzen dira. Orobat, transektu bakoitza 200 m-ko luzerako sektoretan zatitzen da, aintzat hartuz zeharkatzen dituen habitatak. Hala, parte-hartzaile bakoitzak sektoreka bereizirik jasotzen ditu behaketa-oharrak, datu-prozesamendu estatistikoa errazteko eta batez bestekoak eta tarteak fidagarriki kalkulatzeko.
Parte-hartzaileei, beste landa-materialen artean, entomologia-mahuka bat ematen zaie, hegaldian zehar identifikatu ezin dituzten aleak aldi baterako harrapatu ahal izateko. Ez dira, inondik ere, tximeletak biltzen; aitzitik, identifikatzeko behar adina denboraz gordetzen dira eta topatu ziren leku berean ahalik eta lehen askatzen. Landa-datuak aldez aurretik diseinatutako fitxa batzuetan jasotzen dira eta, ondoren, Excel fitxategietara iraultzen dira.
Aurrerabidea eta itxarondako emaitzak
Hainbat baldintzak egin diote mesede programaren aurrerabideari. Hasteko, nahiz eta gaikuntza-maila jakin bat beharrezkoa izan, ez da zertan tximeletak identifikatzen aditua izan behar parte hartzeko. Programaren helburu nagusia biodibertsitate-adierazle fidagarri bat edo gehiago finkatzea denez, hobe da banaketa-eremu zabala duten eta erlatiboki ugaritsuak diren espezieak erabiltzea; hau da, arruntenak eta tximeleta-zaleek gehien ezagutzen dituztenak. Aldi berean, egun argitako tximeletek berariazko ezaugarriak dituzte eta, beraz, entomologo amateurren eta naturalisten sorta zabal batek har dezake programan parte. Orobat, publikoak oso maite ditu tximeletak, koloretsuak eta ikusgarriak direlako, eta horrek ere gizartearen parte-hartzea mesedetu eta hiritar-zientziaren kontzeptua aplikatzea errazten du; izan ere, landa-datuen bilketan lankidetza sustatzen du, ondoren, datuok zientifikoki eta teknikoki aztertu ahal izateko. Azkenik, gune naturalak kudeatzen dituzten administrazioak interesa agertzen hasi dira guneotan dauden tximeleta-espeziak ezagutzeko, bai eta horiek ekologiaren eta zaintzaren ikuspuntutik baloratuko dituen tokiko adierazle bat edukitzeko.
2012ko kanpainan 43,6 km-tik gora miatu zen; horietarik % 40 landa- eta belarkara-habitatetan zeuden. 25 transektuak Araban (13), Bizkaian (9) eta Gipuzkoan (3) banatu ziren. Transektu bakoitza 10 aldiz bisitatu zen eta 105 espezietako 13.599 erregistro bildu ziren; hau da, Euskadin ezagutzen den ropalozero-aberastasun berezkoaren % 67,3. Horrek zera iradokitzen du, programaren adierazgarritasun-maila egokia izaten hasi dela, nahiz eta, zalantzarik gabe, lurraldean zehar homogeneoki banatutako transektu gehiago egiteak aukera emango luken jarraipenaren adierazgarritasuna eta sendotasun estatistikoa maximizatzeko. Oraingoz, egun argitako tximeleten 16 espezieetarako kalkula daitezke joera espezifikoak; horietatik bostek gainbehera larria agertu dute (Maniola jurtina, Pyronia tithonus, Pieris rapae, Limenitis camilla eta Minois dryas), bik gainbehera neurritsua (Melanargia galathea eta Argynnis paphia) eta beste bederatzi espezieentzako ez dago ziurtasun estatistikorik. Nolanahi ere, datu-seriea oraindik motza da populazioen jarraipenari dagokionez.
Gaur egun, programaren erronka nagusiak programaren antolamendua eta gauzatzea finkatzea, eta estatuko eta Europako lan-sare hasiberrietan datuak integratzeko mekanismo bat atontzea dira. Espainia-mailan programa koordinatu bat taxutzen ari dira, non autonomia-erkidego desberdinek, Parke Nazionaletarako Organismo Autonomoak eta CSICek hartuko baitu parte, eta azken horiek datu-base bateratu bat diseinatzen hasi dira. Bestalde, espero da denbora gutxiren buruan Europako Batzordeak biodibertsitate-adierazle gisa baliozkotzea European Grassland Butterfly Indicatora, populazioen jarraipena egiteko beste zenbait programekin egin bezala: esaterako, hegazti arrunten Europako adierazlea.
Egileak: Ana Gracianteparaluceta, Ruth Escobés, Yeray Monasterio, José María Fernández-García eta Marta Iturribarria (Hazi Fundazioa, Zerynthia elkartea eta Eusko Jaurlaritza)
Eskertza
EAEko egun argitako tximeleten jarraipena egiteko programaren hauen ekarpenetan oinarritzen da: batetik, eskuzabalki beren denbora landan erregistroak lortzen ematen duten borondatezko parte-hartzaileek egindakoak eta, bestetik, programan elkarlanean aritzen diren Foru Aldundien langileenak.
Agustín Erkiaga
Aitor Galdós
Aitzol Urruzola
Brian Webster
David Henderson
Eneko Díaz
Fermín Ansorregui
Fran Martínez
Gustavo Abascal
Haritz Beñaran
Ibon de Olano
Ibon Wolschrijn
Iñaki Mezquita
Íñigo Urrutia
Javier Robres
Jon Ugarte
José Luis Albalá
José Francisco Lasarte
Juan Manuel Pérez de Ana
Julio Ruiz
Maider Iglesias
Manu Océn
Mario Corral
Miguel de Las Heras
Óscar Aedo
Roberto Fernández de Gamboa
Raúl Martínez
Gorbeiako Parke Naturaleko Zaintza eta Jendearentzako Arreta Zerbitzua
Izki Parke Naturaleko Zaintza eta Jendearentzako Arreta Zerbitzua
Valderejoko Parke Naturaleko Zaintza eta Jendearentzako Arreta Zerbitzua
Egileak: Ana Gracianteparaluceta, Ruth Escobés, Yeray Monasterio, José María Fernández-García eta Marta Iturribarria (Hazi Fundazioa, Zerynthia elkartea eta Eusko Jaurlaritza)